Από μικρή θυμάμαι πως άκουγα με ιδιαίτερη προσοχή και μια ποικιλία συναισθημάτων..φόβου αλλά ικανοποίησης στο τέλος, τα έθιμά μας σχετικά με τους καλικάντζαρους και τη γιορτή των Φώτων. Αυτό που δεν ξέχασα καθόλου είναι το τραγούδι που λένε αυτά τα ανεπιθύμητα δημιουργήματα της φαντασίας ή κατά άλλους οι αρνητικές άυλες μορφές.
"Φεύγετε να φεύγουμε
γιατί έρχεται ο τρελόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του.
Μας άγιασε, μας έβρεξε
και μας κατάκαψε!!".
Την παραμονή των Φώτων περνούσε ίσως ακόμη περνάει στα μικρά μέρη, ο ιερέας της ενορίας από τα σπίτια για τον αγιασμό.Σήμερα στις πόλεις ο αγιασμός πραγματοποιείται κατόπιν συνεννόησης, καθόσον δεν είναι δυνατόν οι ιερείς να πηγαίνουν σε τόσα πολλά διαμερίσματα, καθώς επίσης οι άνθρωποι που κατοικούν δεν είναι όλοι χριστιανοί ορθόδοξοι. Όταν γίνει ο αγιασμός, η νοικοκυρά σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, μαζεύει τη στάχτη από το τζάκι που έκαιγε το Δωδεκαήμερο και είχε ξεκινήσει από την παραμονή των Χριστουγέννων ή ανήμερα, με το λεγόμενο Χριστόξυλο. Τη στάχτη την σκορπίζουν στα χωράφια και στους στάβλους για να μην πλησιάζει η αρνητική ενέργεια.
Η παρουσία των καλικάντζαρων στη γη αυτές τις ημέρες, σύμφωνα με λαϊκή δοξασία, οφείλεται στο γεγονός ότι τα νερά δεν έχουν αγιασθεί, είναι "αβάφτιστα". Έτσι οι καλικάντζαροι βρίσκουν την ευκαιρία να βγουν από τα έγκατα της γης όπου κατοικούν, να έρθουν ανάμεσά μας για να μας ενοχλούν. Ο λαός τους έχει δώσει πολλές ονομασίες, μερικές από τις οποίες είναι οι ακόλουθες: «Καλικάντζαροι», «Καλικαντζαραίοι», «Καρκάτζια», «Καλκατζόνια» ή «Καλκατζάνια»,
«Καλκάνια», «Καλιτσάντεροι», «Καρκάντζαροι», «Καρκαντζέλια»,
«Σκαλικαντζέρια», «Σκαντζάρια», «Σκαλαπούνταροι», «Τζόγιες»,
«Λυκοκάντζαροι» και «Κωλοβελόνηδες», καθώς και τα θηλυκού γένους:
«Καλικαντζαρού», «Καλικαντζαρίνες», «Καλοκυράδες», «Βερβελούδες» κ.ά.Ο αρχηγός των καλικάντζαρων της παλιάς Αθήνας, λεγόταν "κωλοβελόνης". Από περιοχή σε περιοχή της Πατρίδας μας συναντάμε κι άλλα ονόματα με διάφορα γνωρίσματα. Στην Αράχωβα τους ονομάζουν "κακομούτσουνους" και "σιχαμένους" , καθόσον ο καθένας τους έχει διάφορα κουσούρια.Γενικά οι άνθρωποι τους φαντάζονται κοντούς ή και ψηλούς με σκούρο χρώμα, κόκκινα μάτια, δόντια τεράστια και στραβά, με πολλές τρίχες, πόδια ζώου ή το ένα ζώου και το άλλο ανθρώπου, με παπούτσια από γουρουνότριχες και διάφορα άλλα.
Τους αρέσει να σκαρφαλώνουν στα δένδρα και να μπαίνουν στις καμινάδες των σπιτιών ώστε να κάνουν ζημιές, όπως να σπάνε τα αγαπημένα πράγματα των νοικοκυρών. Στη Νάξο, σύμφωνα με τη λαογραφία οι καλικάντζαροι παίρνουν όποιον βρουν να κυκλοφορεί τη νύχτα και αρχίζουν το χορό, μέχρι λιποθυμίας.Εμφανίζονται την παραμονή των Χριστουγέννων με διάφορους τρόπους, όπως με μικρό πλοίο στη Σκιάθο, με χρυσή βάρκα στην Οινόη, στους φλοιούς των καρυδιών στην Ικαρία. Μετά την εμφάνισή τους, κατευθύνονται στα αγαπημένα τους μέρη που είναι τα γεφύρια, οι ποταμοί, τα μεγάλα μονοπάτια όπως τα τρίστρατα, οι μύλοι.Εκεί στέκονται όλη νύχτα προκειμένου να κάνουν κακό σ' όποιον περάσει και φεύγουν με το τρίτο λάλημα του πετεινού.Μόλις έρχεται η ώρα τους να φύγουν, ξανακρύβονται στα έγκατα της γης και ξαναρχίζουν το "έργο" τους που είναι το πριόνισμα του δέντρου της γης.
Την παραμονή των Φώτων το μεσάνυχτα, ο λαός πίστευε ότι ανοίγουν οι ουρανοί και ότι ευχηθούμε θα γίνει.Ίσως είναι από τα όμορφα σημεία των παραδόσεών μας, συμβολίζει την ελπίδα και την αισιοδοξία.
Τα παραδοσιακά γλυκά της ημέρας των Φώτων είναι τα ξεροτήγανα που ήταν η αγαπημένη γεύση των παιδιών αλλά τα έριχναν στη σκεπή του σπιτιού και στην καμινάδα ώστε να τα φάνε οι καλικάντζαροι και να φύγουν ή να ξεκουμπιστούν όπως λέγανε παλιότερα οι γυναίκες ..και πραγματικά ξεκαρδιζόμασταν στα γέλια.Επίσης ανήμερα των Φώτων οι νοικοκυρές ζυμώνουν ψωμί που ονομάζεται φωτίτσα.Σε αρκετά μέρη κατά τον αγιασμό των υδάτων, αφήνουν τρία λευκά περιστέρια που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, να πετάξουν στον ουρανό.
Τα έθιμα της ημέρας των Θεοφανίων ποικίλουν και πραγματικά κλείνουν πανέμορφα το εορταστικό 12ήμερο.Σύμφωνα με μια μικρή μελέτη που έχω κάνει, σας παρουσιάζω χαρακτηριστικά των Φώτων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας:
Στην Λευκάδα ο κόσμος
συγκεντρώνεται στη θάλασσα και ο ιερέας ρίχνει το σταυρό στο
νερό μαζί με ένα μάτσο πορτοκάλια δεμένα
μεταξύ τους. Τα πορτοκάλια που έχουν ευλογηθεί, τοποθετούνται στα εικονίσματα των εκκλησιών.
Στην Ερμιόνη λίγο
πριν ο σταυρός πέσει στη θάλασσα, οι «βουτηχτάδες», όπως ονομάζονται οι νέοι, που θα βουτήξουν για να πιάσουν το
σταυρό, ντυμένοι με παραδοσιακές στολές παλαιών ναυτικών, πηγαίνουν από
σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας.
Η Καστοριά είναι γνωστή από τα Ραγκουτσάρια.Προκειμένου να ξορκίσουν το κακό, οι κάτοικοι ντύνονται με τρομακτικές μάσκες, ζητώντας από τους περαστικούς "αμοιβή" για το καλό που προσφέρουν στην πόλη.
Στη Δράμα αναβιώνει ένα παρόμοιο έθιμο με της Καστοριάς, που λέγεται "ροκατζάρια". Πάλι οι κάτοικοι με τρομακτικές μάσκες διώχνουν τα κακά πνεύματα.Επίσης στη Δράμα ακολουθείται και ένα ακόμη έθιμο οι αράπηδες και ο Μεγαλέξανδρος. Έθιμο που μας ταξιδεύει πολλά χρόνια πίσω, τότε που οι νέγροι
πολεμιστές του Μεγάλου Αλεξάνδρου,με τους αλαλαγμούς τους
κατάφεραν να φοβερίσουν και να διώξουν τους ελέφαντες των Ινδών
αντιπάλων. Σήμερα, οι κάτοικοι της περιοχής, ντύνονται με προβιές ζώων,
φορούν κουδούνια και χορεύουν στο δρόμο για να διώξουν τα κακά πνεύματα
και τους καλικάντζαρους.Στη Δράμα η ημέρα των Θεοφανίων είναι πολύ πλούσια σε παραδόσεις.Λίγα λόγια για τα "μπαμπούγερα και τη στάχτη". Την παραμονή των Φώτων, οι γυναίκες παίρνουν στάχτη από το
τζάκι και την σκορπίζουν με το δεξί χέρι μέσα στο σπίτι, προφέροντας
ξόρκια για να φύγουν οι καλικάντζαροι. Ανήμερα των Φώτων και μετά τον
αγιασμό των υδάτων, κάποιοι κάτοικοι –τα μπαμπούγερα-φορούν προβιές
ζώων, στέκονται απέξω από την εκκλησία και κρατούν ένα σακούλι
(υποτίθεται γεμάτο με στάχτη) για να χτυπούν με αυτό όποιους συναντούν
και να φοβερίζουν τους καλικάντζαρους.
Στη Χαλκιδική υπάρχει ένα έθιμο που ονομάζεται Φωταράδες.Ουσιαστικά είναι ομάδα ανθρώπων που έχουν ένα "βασιλιά» και φορτώνεται με κουδούνια.Αυτός ξεκινάει το
χορό και τον ακολουθούν οι Φωταράδες, οι υπόλοιποι της ομάδας που κρατάνε ξύλινα
σπαθιά και προσπαθούν να εμποδίσουν τυχόν επίδοξους κλέφτες ενός λουκάνικου που στήνεται στην πλατεία του χωριού.
Στη Γαλάτιστα της Χαλκιδικής ως γνωστό έθιμο αναφέρεται " η καμήλα και η απαγωγή". Πρόκειται
για ένα έθιμο, που αναβιώνει από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ένας ερωτευμένος προκειμένου να απαγάγει την αγαπημένη του κάτω
από τα μάτια του Τούρκου επιτρόπου, σκέφτηκε ένα ξεχωριστό κόλπο.Οργάνωσε γλέντι στο χωριό και συνάμα έφτιαξε το ομοίωμα μιας
καμήλας μέσα στο οποίο κρύφτηκε αυτός και οι απαγωγείς φίλοι του,οι οποίοι μπήκαν στο σπίτι, έκλεψαν την κοπέλα και την πήραν κάτω από το
ομοίωμα της καμήλας. Σήμερα, το έθιμο αναβιώνει με το ομοίωμα της
καμήλας να γυρνά στο χωριό και με 6 άνδρες να κρύβονται από κάτω
χορεύοντας και τραγουδώντας.
Ένα πασίγνωστο έθιμο που έχει τις ρίζες του στον Πόντο είναι οι Μωμόγεροι. O Μώμος είναι ο θεός του γέλιου και της σάτυρας.Η λατρεία του τελείται από τους "ιερείς του", δηλαδή τους Μωμόγερους.Σύμφωνα με την παράδοση η ρίζα αυτού του δρώμενου βρίσκεται στα ιερά Διονύσια. Το ποντιακό αυτό έθιμο προέρχεται από τον Πόντο των αρχαίων χρόνων και είναι ζωντανό ακόμα στις μέρες.Πριν από λίγες ημέρες το εθιμικό δρώμενο «Μωμόγερων», μετά από πρόταση
του υπουργείου Πολιτισμού, εντάχθηκε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της
Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO.
Στα Δωδεκάνησα αλλά κυρίως στη Σύμη και στην Κάλυμνο, όσοι βουτούν να πιάσουν το σταυρό αψηφώντας τις
χαμηλές θερμοκρασίες του νερού της θάλασσας, κρατούν την ανάσα τους για
να μείνουν όσο το δυνατόν περισσότερο κάτω από το κρύο νερό. Και φυσικά,
όσο διαρκεί η παγωμένη βουτιά, οι ψαράδες των νησιών με τις βάρκες
τους, σχηματίζουν έναν προστατευτικό κλοιό γύρω από τους βουτηχτάδες,
που θεωρούνται οι τυχεροί της νέας χρονιάς που μόλις μπήκε.
